Woensdag gaat ‘Napoleon’ in première, een epische actiefilm van regisseur Ridley Scott, met Oscarwinnaar Joaquin Phoenix in de huid van de Franse keizer. Daarmee bevestigt Napoleon zijn cinematografische status van meest verfilmde historische figuur aller tijden: sinds 1897 figureerde hij al in meer dan duizend films. Een wereldrecord.
“Duizend films. Noch Jezus, noch Lincoln, noch Lenin, noch Jeanne d’Arc, noch de Borgia’s, noch Cleopatra, noch Richelieu (ondanks De drie musketiers) komt ook maar een beetje in de buurt van de Franse keizer qua aantal films over en met hem”, zo begint het naslagwerk Napoléon - L’épopée en 1000 films van Hervé Dumont, een klepper van 687 pagina’s.
“Zeker een Fransman?”, zegt Daniël Biltereyst met een lach, professor film- en mediastudies aan het Departement Communicatiestudies van de UGent, wanneer we hem dat indrukwekkend getal voorleggen. Toch niet, een Zwitser, prof aan de unief van München, ruim tien jaar directeur van de Zwitserse Cinematheek en gelauwerd auteur van filmboeken en -kritieken. “Of het cijfer klopt, kan ik niet bevestigen”, zegt de UGent-prof. “Maar het bewijst wel de enorme populariteit in de filmwereld van een historisch figuur als Napoleon en, bij uitbreiding, van historische films tout court.”
LEES OOK. Akte waarmee Napoleon verkaveling van domein van Laken verhinderde onder de hamer
(lees verder onder de foto)
Leven als een filmscenario
Dat Napoleon als geen andere direct herkenbaar is bij het grote publiek, is een eerste verklaring: “Die opmerkelijke zwarte vilten steekhoed, zijn halflange grijze jas, zijn laarzen en die eeuwige hand in zijn vest, zo kent iedereen Napoleon”, zegt professor Biltereyst. “Napoleon zélf had al snel begrepen hoe belangrijk een imago is en hield daar eigenhandig controle over. Niet alleen via propaganda: hij herschreef – of liever – dicteerde de geschiedenis van zijn overwinningen zoals hij die zag. Hij was ook een meester in het visualiseren van zijn eigen overwinningen en zijn keizerlijke rol, getuige de vele schilderijen.”
Al kun je ook niet om zijn fascinerende levensverhaal heen: “De kleine Corsicaan met Italiaanse roots, het militaire genie dat het schopte tot mythische keizer van Frankrijk, Europa in een totaal andere plooi legde, maar uiteindelijk aan een vorm van zelfoverschatting ten onder ging. Om nog te zwijgen van zijn turbulente liefdesleven. Zoiets leest als een filmscenario.”
Morele opkikker
Dat de cinema geboren is in Frankrijk, met de Frères Lumière die eind 19de eeuw de eerste film voor een groot publiek projecteerden, speelt eveneens mee. “Tot de Eerste Wereldoorlog was Frankrijk hét belangrijkste filmland”, aldus professor Biltereyst. Dat de cineasten uit die tijd al gauw bij Napoleon I uitkwamen, hoeft niet te verbazen: Frankrijk had begin jaren 1870 de oorlog tegen de Pruisen verloren, meteen het einde van het Tweede Keizerrijk, dat van Napoleon III (de neef van). “De collectief depressieve Fransen konden een morele opkikker wel gebruiken. En hoe bereik je die beter dan door te putten uit het grootse verleden van het land. En zo werd de mythevorming rond Napoleon I nóg wat groter.”
LEES OOK. Bij Waterloo vielen duizenden doden, maar waar zijn de skeletten gebleven?
Al heeft de professor nog een goede raad voor wie de nieuwste film gaat bekijken: “Een historische film, al zeker een commerciële, is geen doctoraat dat 100 procent strookt met de waarheid, maar een sterk vereenvoudigd verhaal dat vaak focust op één persoon en diens goede en kwade daden of karaktertrekken uitvergroot. Kortom, minstens overdreven, soms zelfs allesbehalve correct, laat staan waarheidsgetrouw.” Het verklaart de kritiek die nogal wat Franse historici nu al hebben geuit, enkel en alleen op basis van de twee trailers die al gelost zijn. “Historische films zeggen meestal meer over het tijdperk waarin ze gemaakt werden dan over de periode waarin ze zich afspelen”, besluit de prof film- en mediastudies. “Maar laat dat de pret vooral niet bederven. Ik ga zeker kijken.”
De spectaculairste Napoleon-films
Napoleon is wellicht de meest afgebeelde historische figuur op het witte doek. Hij kwam al in beeld toen de film nog in z’n kinderschoenen stond en werd vertolkt door Hollywood-grootheden als Marlon Brando en Dennis Hopper. Maar ook dictators lieten hem graag verfilmen, en zijn meest indrukwekkende verschijning was in de film van een Oekraïense regisseur.
De allereerste
Signature du traité de Campo-Formio uit 1897 staat bekend als de allereerste Napoleon-film. In de amper 15 minuten durende ‘stomme’ film van de Etablissements Frères Lumière zien we generaal Bonaparte in 1797, na zijn overwinning in de eerste Italiaanse veldtocht, het vredesverdrag met de Oostenrijkers tekenen. Datzelfde jaar brengen diezelfde Ets. Frères Lumière ook Entrevue de Napoléon et du pape uit, waarin Napoleon in 1804 in Fontainebleau paus Pius VII de mantel uitveegt bij de voorbereiding van de keizerskroning.
De meest iconische
Napoléon (vu par Abel Gance)uit 1926-27 – in 1935 heruitgebracht mét klank – volgt Napoleon vanaf zijn eerste schooldagen in Brienne-le-Château in 1781 tot aan het begin van zijn Italiaanse veldtocht op 16 april 1796. Schrijver en regisseur Abel Gance wilde het hele leven van Bonaparte verfilmen, maar na de eerste episode was al het geld op. Gance had dan ook alle technische innovaties van die tijd benut: kleur, breedbeeld, stereoscopie én mobiel camerawerk. De film eindigt met een technisch hoogstandje: de intocht van Napoleon in Italië, gefilmd in Polyvision – met drie camera’s, wat drie projectoren vergde om de scène te tonen.
(lees verder onder de foto)
De bekendste Napoleons
Een kleine 300 namen prijken op de lijst van acteurs die ooit Napoleon vertolkten op het grote en/of kleine scherm. Daarbij klinkende namen als Sacha Guitry (in het door hemzelf geregisseerde Le destin fabuleux de Désirée Clary uit 1942, met flink wat verdoken kritiek op de nazi’s en de collaboratie van het Pétain-regime), Marlon Brando (in Désirée uit 1954, een heuse love story over diezelfde jongedame, Napoleons eerste verloofde die hij later zou inruilen voor Joséphine de Beauharnais), Dennis Hopper (in The history of mankind uit 1957, een onbenullige fantasy film) en zelfs Danny De Vito (in de komische filmGet shorty uit 1995).
(lees verder onder de foto’s)
Ook één Vlaming
In de lijst van Napoleon-acteurs vinden we ook één landgenoot terug: Tom Van Landuyt. Die speelde Napoleon in De troon, een zesdelige tv-serie uit 2010 over de Nederlandse royals in de 19de eeuw. In de eerste aflevering verjaagt Napoleons leger in 1795, op vraag van Nederlandse republikeinen, stadhouder Willem V ‘Batavus’ van Oranje-Nassau uit de toenmalige Republiek der Verenigde Nederlanden.
Bijna Charlie Chaplin en Al Pacino
In Return from St. Helena (1934-37) – over hoe de échte Napoleon uit ballingschap terugkeert naar Parijs om daar een anoniem bestaan te leiden, terwijl zijn Britse bewakers niet doorhebben dat een dubbelganger zijn plaats heeft ingenomen op het eiland – zou Charlie Chaplin de rol spelen van Napoleon én diens dubbelganger. Door concurrentie van andere Napoleon-films en de nakende Tweede Wereldoorlog gaat dat feest niet door, maar in 1940 zal Chaplin de gimmick met de dubbelganger wel recycleren in The great dictator.
Geldgebrek bij de producent en agendaproblemen verklaren dan weer waarom The master of Longwood(2001-2009), een film over de vriendschap tussen Napoleon en de vrijgevochten Engelse tiener Betsy Balcombe op Sint-Helena, er nooit is gekomen. Hoofdrolspeler Al Pacino was nochtans bereid een deel van zijn gage te laten vallen om toch Napoleon te mogen spelen.
De bekendste Joséphines
Michèle Morgan (inNapoléon van Sacha Guitry uit 1955), Ursula Andress (inThe loves and times of Scaramoucheuit 1975), Jacqueline Bisset (in de tv-soap Napoleon and Josephine, a love story uit 1987), het zijn slechts enkele actrices die Napoleons grote geliefde Joséphine de Beauharnais gestalte gaven. Al mogen we ook Isabella Rossellini niet vergeten in de vierdelige tv-reeks Napoleon uit 2002. Die peperdure productie (ca. 46 miljoen dollar) heeft een ronduit indrukwekkende cast, met Christian Clavier als Napoleon, Gérard Depardieu als diens politieminister Joseph Fouché en John Malkovich als Napoleons topdiplomaat Charles-Maurice de Talleyrand.
(lees verder onder de foto’s)
De meest erotische
The loves and times of Scaramouche uit 1975 focust volledig op het overspel van Joséphine – een glansrol voor Ursula Andress – met de notoire rokkenjager Scaramouche, Napoleons barbier die tussendoor in het Parijs van 1795 nog een complot verijdelt. Een farce van bedenkelijk niveau, met een groteske Bonaparte, dikbuikig en niet al te snugger, en een hooghartige, nymfomane Joséphine die wellustig uit de kleren gaat.
(lees verder onder de foto)
De meest dictatoriale
Dat Napoleon al eens werd gerecupereerd voor propagandadoeleinden, mag niet verbazen. Zo schreef Mussolini mee aan een theaterstuk, in 1935 verfilmd als Campo di maggio. Dat vertelt de 100?dagen tussen Napoleons vlucht van Elba en zijn nederlaag in Waterloo, door il Duce omschreven als “een drama voor heel Europa”. Wanneer de nazi’s in 1941 Rusland binnenvallen, bestelt Stalin de film Koutouzov(1943), genoemd naar de Russische veldmaarschalk die in 1812 de Grande Armée van Napoleon op de knieën kreeg. De parallellen: Alexander I is Stalin, Napoleon is Hitler. Ook die laatste spande Napoleon voor zijn kar:Kolberg (1944) verheerlijkt het heldhaftige ‘Duitse’ verzet toen de Fransen in 1806-1807 de Citadel van Kolberg belegerden. In de film wordt Napoleon neergezet als de verpersoonlijking van twee gevaren tegelijk: de Joden en de democratie.
(lees verder onder de foto)
De meest indrukwekkende
In 1970 realiseert de in Oekraïne geboren Sergej Bondartsjoek een van de meest indrukwekkende Napoleon-films aller tijden:Waterloo. Voor die hyperrealistische film trommelt hij liefst 15.000 gekostumeerde figuranten op – een record – en roept hij zelfs de hulp in van het Rode Leger. Eerst zou Richard Burton de rol van Napoleon vertolken en Peter O’Toole die van zijn Engelse opponent Wellington, maar het budget (ca. 38,3 miljoen dollar) verzamelen kost zoveel tijd dat beide acteurs door agendaproblemen moeten afhaken. Rod Steiger en Christopher Plummer vervangen hen.
(lees verder onder de foto)
De meest Belgische
Het scenario van de Belgische docufictie Waterloo, l’ultime bataille van Hugues Lanneau uit 2014 is gebaseerd op de geschreven getuigenissen van 200 strijders. De film beschrijft niet alleen het enorme menselijk leed, maar ook de slechte voorbereiding van het Franse leger en de fouten van de generale staf, Napoleon incluis. De film inblikken duurde 4 jaar en kostte 1,2 miljoen euro.
|