De energiecrisis maakt burgers, overheden en bedrijven stilaan radeloos. Komen er nog extra maatregelen? Zullen we deze winter kou lijden? En hoelang zal de crisis nog duren? “Veel zal afhangen van de houding van Rusland en het verloop van de oorlog.”
1. Waarom zijn de prijzen zo hoog?
Het korte antwoord: door de Russische inval in Oekraïne. Rusland was voor de oorlog de belangrijkste leverancier van aardgas aan Europa. Het leverde 40 procent van alle gas in de EU (nu nog 9 procent). In Duitsland was Rusland maar liefst goed voor 55 procent van het gas. Nadat de EU de kant van Oekraïne heeft gekozen in de oorlog en zware economische sancties heeft genomen tegen Rusland, heeft Vladimir Poetin de afgelopen maanden in stappen de gaskraan naar Europa dichtgedraaid. Maar Rusland was die kraan ook voor de oorlog al flink aan het dichtdraaien. Een jaar geleden bleek al dat de Russische gasleverancier Gazprom de Europese gasvoorraden niet aan het bijvullen was. Het bedrijf beperkte de leveringen en deed geen moeite om de capaciteit op te drijven. Dat leek een manier van Rusland om Duitsland onder druk zetten om de pas aangelegde en omstreden Nord Stream 2-pijpleiding die Rusland rechtstreeks met Duitsland verbindt, open te zetten. Maar het land was zich ook al aan het voorbereiden op een oorlog.
Sinds de inval in Oekraïne gebruikte Moskou argumenten als technische problemen en een gebrek aan vervangstukken door de handelsboycot om de gastoevoer te beperken. De Nord Stream 1-pijpleiding ging al twee keer volledig dicht voor onderhoud. De eerste keer hervatte de bevoorrading maar aan 20 procent van de capaciteit. Bij het laatste onderhoud eind augustus werd hij niet meer heropend. Toen was de uitleg niet technisch maar politiek: alleen als de sancties tegen Rusland stopgezet worden gaat de leiding opnieuw open.
Europa moet daarom de weggevallen gasimport vanuit Rusland vervangen door gas van andere leveranciers dat vaak al met langetermijncontracten aan andere landen beloofd is. Het gevolg: Europa moet alles en iedereen overbieden. Als er een partij is die koste wat het kost aan gas wil raken, met een structureel krap aanbod, krijg je een markt die op hol slaat met gekke prijzen. Die prijsopstoot wordt door speculanten en afgeleide producten nog verder opgedreven.
2. Zijn de hoge prijzen alleen het gevolg van de oorlog?
Nee, tijdens de zomer veroorzaakte de hitte en droogte voor nog wat meer druk op de prijzen. Stuwmeren in Spanje stonden bijvoorbeeld laag, waardoor er minder elektriciteit met waterkracht opgewekt kon worden.
En al voor de oorlog was de vraag naar gas hoger dan anders. China en India, die veel stroom via steenkoolcentrales opwekken, konden lange tijd te weinig steenkool aanvoeren door ofwel een geschil met Australië ofwel door zware regens die de steenkoolwinning in Indonesië en Australië belemmerden. Ook hier waren gascentrales het alternatief, wat mee verklaart waarom Europa al in de zomer van 2021 de winterreserves onvoldoende kon bijvullen.
Daarnaast veerde de wereldeconomie na de lockdowns stevig op. Een aantrekkende economie gaat bijna altijd gepaard met een hogere vraag naar energie. En in Frankrijk waren er problemen met kernenergie. Heel wat kerncentrales lagen tegelijk stil voor onderhoud dat tijdens de coronacrisis uitgesteld was. De temperatuur van het koelwater uit rivieren die te hard opgewarmd waren door de hitte zorgde voor nog meer kopzorgen. Dat leidde tot meer vraag naar elektriciteit uit gasgestookte centrales.
3. Wat is de link tussen hoge gas- en hoge elektriciteitsprijzen?
De torenhoge elektriciteitsprijzen zijn het rechtstreekse gevolg van de hoge gasprijzen. Dat komt door de liberalisering van Europese energiemarkt die het principe van de merit order als basis heeft. Dat betekent concreet dat de laatste en duurste energiebron die je nodig hebt om aan je vraag naar elektriciteit te voldoen, de prijs bepaalt voor alle elektriciteit. In de praktijk is dat vandaag zo goed als altijd gas. De goedkope elektriciteit uit kerncentrales en hernieuwbare energie – hoewel die samen een grote meerderheid van de productie uitmaken – volstaan niet om het net in evenwicht te brengen.
Voorstanders van de merit order zien in het systeem een goed mechanisme om via prijsprikkels vraag en aanbod op elkaar af te stemmen. Toch lokken de extreem hoge elektriciteitsprijzen steeds meer kritiek uit, omdat verbruikers nu veel te veel betalen voor elektriciteit die goedkoop in kerncentrales of met zonnepanelen en windmolens geproduceerd wordt. De prijs weerspiegelt helemaal niet meer de gemiddelde productiekosten van elektriciteit, met grote overwinsten tot gevolg.
4. Welke maatregelen om uw factuur te drukken zijn al van kracht?
De federale regering heeft in 2021-2022 al voor 4,7 miljard euro aan maatregelen genomen om de hoge energieprijzen te milderen. De belangrijkste zijn de verruiming van het sociaal tarief naar iedereen die recht heeft op een verhoogde tegemoetkoming van het ziekenfonds, de verlaging van de btw op gas en elektriciteit naar 6 procent en de verlaagde accijnzen op diesel en benzine. Daarnaast gaf de federale regering onder meer ook een eenmalige verwarmingspremie van 100 euro en een cheque voor wie met stookolie, propaan of butaan verwarmt.
LEES OOK. Hoeveel verdient de middenklasse? En vanaf welk inkomen ben je ‘rijk’?
Half september kwam de federale regering met bijkomende maatregelen, waaronder een snelle, selectieve korting op gas voor de middenklasse als belangrijkste resultaat. Maar de marge om bijkomende maatregelen te nemen raakt stilaan op.
De Vlaamse regering heeft vooral haar arsenaal aan premies en subsidies voor wie zijn huis energiezuiniger wil maken, uitgebreid en hervormd. Ook de doelstellingen voor wind- en zonne-energie zijn opgetrokken. Het beleid om zo veel mogelijk heffingen uit de elektriciteitsfactuur te halen, wordt al langer aangehouden.
Het effect van al die maatregelen is beperkt. De stijging van de energieprijzen is zo hallucinant dat het voordeel van sommige maatregelen, hoe duur ook, onmiddellijk werd weggevaagd door een nieuwe prijsopstoot.
LEES OOK. Federale regering biedt 400 euro energiekorting. Wie krijgt dat energiepakket? Moet ik het apart aanvragen en wat als ik meer verbruik?
5. Welke maatregelen zitten nog in de pijplijn?
De belangrijkste maatregelen moeten van Europa komen. Daar wordt gewerkt aan een regeling om de overwinsten van energieproducenten die tegen lage kostprijs stroom produceren, af te romen. Dat zou 117 miljard euro moeten opbrengen. Er wordt ook een solidariteitsbijdrage geëist van de olie- en gasbedrijven. Lidstaten moeten hun elektriciteitsverbruik met 10 procent verminderen, en met nog eens 5 procent tijdens momenten van piekverbruik. Daarnaast werkt de Europese Commissie aan een hervorming van de elektriciteitsmarkt, zodat de hoge gasprijzen de elektriciteitsprijzen niet meer zo sterk kunnen doen stijgen als nu het geval is.
Op maatregelen van de Vlaamse regering is het nog wachten tot de septemberverklaring (26 september). Zij wil daar een omvangrijk energiepakket aankondigen. Er zijn al allerlei voorstellen gedaan: van een volledige indexering van de kinderbijslag tot een beperking van de indexering van de huur. Het is vooral uitkijken naar de voorstellen die minister van Energie Zuhal Demir (N-VA) op tafel legt voor de energiefactuur, en die van minister van Economie Jo Brouns (CD&V) voor de steun aan bedrijven.
6. Waarom duurt het zo lang voor er een daadkrachtige beslissing valt?
Een jaar geleden was men er nogal gerust op dat de opstoot van de prijzen te maken had met de heropstart van de wereldeconomie na corona en dat dit van voorbijgaande aard was. De oorlog in Oekraïne veranderde de situatie, omdat Rusland de gasprijs duidelijk manipuleert om Europa onder druk te zetten.
De Belgische overheden hebben vorig jaar al gereageerd. De eerste federale maatregelen werden al in september 2021 genomen. Maar de situatie is de Europese lidstaten snel boven het hoofd – en de budgettaire mogelijkheden – gegroeid. Een afdoende oplossing moet van Europa komen, maar het heeft tijd gevergd om de lidstaten op een lijn te krijgen.
Eigenlijk is dat nog altijd niet geval. Bijvoorbeeld rond de invoering van een prijsplafond voor energie staan de neuzen nog altijd niet in dezelfde richting. De Europese ministers van Energie komen op 30 september opnieuw bij elkaar om de violen te stemmen.
De uitdaging blijft om bij de (hopelijk) kortetermijnproblemen met de hoge gasprijzen de langetermijnuitdagingen van klimaatopwarming en energietransitie niet uit het oog te verliezen.
7. Waarom laten we de kerncentrales dan niet meer en langer draaien?
Alle Belgische kerncentrales waren de afgelopen twaalf maanden beschikbaar en hebben in een hoog tempo gedraaid. Ze hebben de prijsstijgingen van elektriciteit niet voorkomen, maar de eigenaars maken er wel grote winsten door.
Eind deze maand gaat een eerste kernreactor dicht, Doel 3. Dat is het gevolg van beslissingen die jaren geleden zijn genomen ten tijde van de regering-Michel en die niet meer terug te draaien zijn. De brandstof is simpelweg op en er is niets voorbereid om de reactor langer aan de praat te houden.
Dat maakt dat een scenario zoals in Duitsland, waar twee kernreactoren achter de hand worden gehouden tot na de winter, hier niet mogelijk is. De uitbaters van de betrokken Duitse reactoren hebben trouwens ook al gewaarschuwd dat het ‘technisch onmogelijk’ is om de reactoren stand-by te houden, zoals de regering had gevraagd.
Kerncentrales kunnen uiteraard wel de vraag naar gas helpen beperken, aangezien het alternatief in veel gevallen een gascentrale is. Het is verontrust uitkijken naar de situatie in Frankrijk, waar momenteel 32 van de 56 kernreactoren stilliggen wegens corrosieproblemen of onderhoud. Als die tegen de winter niet gerepareerd raken, dreigen bij de zuiderburen stroomtekorten en nog meer hogere prijzen.
8. Wie profiteert het meest van deze crisis?
In de eerste plaats landen die over ruime gasvelden beschikken, zoals Noorwegen, de VS en Qatar. Zij zien hun inkomsten uit de verkoop van gas fors oplopen. Noorwegen is een van de weinige landen die meer gas kunnen produceren en dat via leidingen rechtstreeks naar Europa sturen. Voor de crisis stond het in voor 20 procent van het gas in Europa, nu is dat al 25 procent. Ook gasproducerende landen met lng-terminals kunnen profiteren van de extreem hoge gasprijzen.
In Europa doen vooral de uitbaters van kernenergie gouden zaken, zoals Engie, de Franse uitbater van de Belgische kerncentrales. Die produceert kernenergie tegen zo’n 35 euro per MWh, terwijl die nu tegen 380 euro per MwH verkocht wordt. Dat levert Engie volgens berekeningen van de Creg zo’n 2 miljard euro aan overwinsten op. Volgens sommigen is dat zelfs nog een te lage schatting.
Ook uitbaters van windparken en tussenliggende financiële partijen spinnen flink garen bij de hoge elektriciteitsprijzen. In België zijn er dankzij de automatische indexering ook bij de gezinnen duidelijke winnaars. Gezinnen met een hoog inkomen, zonnepanelen, een terugdraaiende teller en een warmtepomp zien hun inkomen door de loonindexering fors toenemen, terwijl hun energiekosten nauwelijks stijgen.
9. Wat kan je als burger zelf doen?
Het korte antwoord: minder verbruiken. De meest voor de hand liggende besparingstip is de thermostaat lager zetten en je wat warmer kleden. Een binnentemperatuur van slechts 19 graden maakt in het verbruik een wereld van verschil.
LEES OOK. Acht op de tien Belgen verbruiken minder sinds energiecrisis: “Toch blijft er nog veel potentieel over om extra te besparen”
Ook minder lang en minder warm douchen en minder ruimtes in huis verwarmen zijn een stevige besparing. Met wat eenvoudige middelen zoals isolatiestrips of dikkere gordijnen daalt het verbruik in een niet zo goed geïsoleerd huis. Wie die mogelijkheid heeft, kan ook meer op kantoor werken in plaats van thuis. Een controle op de afstelling van de warmteketel staat ook hoog op het lijstje met quick wins om gas te sparen. Een minder milieuvriendelijke optie is de houtkachel meer aansteken.
Wie budgettair wat meer ruimte heeft en op de lange termijn kan handelen, kan een warmtepomp of zonnepanelen installeren. Ook de ramen door hoogwaardig isolatieglas vervangen, vermindert het verbruik, net zoals extra isolatie in het dak of in de spouwmuren.
Ook bij het winkelen kan worden bespaard door wat meer op kortingen te letten in de supermarkt, vaker voor huismerken te kiezen of minder energie-intensief voedsel – zoals seizoensgroenten uit volle grond – in plaats van groenten uit serres te eten.
Wie de keuze heeft, kan zijn vakantie naar het zuiden ook in de winter in plaats van in de zomer plannen. Het huis moet dan enkele koude weken niet verwarmd worden.
LEES OOK. Nadat sluwe tip rondgaat: waarom sjoemelen met meterstanden je ook duurder kan komen te staan
10. Zullen we deze winter kou lijden?
Dat lijkt onwaarschijnlijk. Zeker in België is niet de hoeveelheid gas, maar wel de prijs een probleem. De gasvoorraden zijn in de meeste Europese landen goed aangevuld. België zit aan 84 procent, Duitsland aan 89 procent. Er zijn grote verschillen tussen de lidstaten, maar de totale capaciteit aan opslag in Europa is goed voor zo’n 100 dagen verbruik gedurende de winter. Dat betekent dat we nu al voor zo’n kleine drie maanden aan gas hebben opgeslagen. Daar kom je niet de ganse winter mee door, maar die voorraad wordt wel verder aangevuld met gas van landen die wel nog aan ons leveren, zoals Noorwegen.
België heeft slechts voor enkele dagen opslagcapaciteit, maar beschikt over een grote lng-terminal en is via leidingen verbonden met grote gasproducenten. Bovendien is Europa door zijn hoge gasprijzen een gegeerd land voor lng-ladingen. Bij een echt tekort zullen lng-schepen wellicht nog meer de koers naar Europa wenden om van de hoge gasprijzen te genieten.
De hoge prijzen deden de vraag overigens ook al met 13 procent zakken.
Dat er daadwerkelijk een tekort zou zijn, kan alleen bij een heel koude winter én een gasproducent die niet levert of zware technische problemen ondervindt. Bovendien zullen bij een tekort eerst energie-intensieve fabrieken (tijdelijk) stilgelegd worden. Gezinnen staan achteraan in de afschakel-rij.
11. Hoe bang moeten we zijn voor een lange recessie?
Het Federaal Planbureau voorspelde vorige week dat de economie de komende kwartalen zal stilvallen. In de tweede helft van volgend jaar zou er een herstel komen. In zijn berekeningen hield het Planbureau nog weinig rekening met fabrieken die door de hoge energieprijzen stilgelegd zouden worden. Ook onduidelijk is in hoeverre consumenten de knip op de portefeuille houden door de hoge energierekeningen. Dat kan een neerwaartse spiraal op gang brengen. Wat wel helpt is dat de arbeidsmarkt krap blijft. Zelfs bij een recessie zal de werkloosheid door de vergrijzing maar heel beperkt toenemen. Ook de lonen en uitkeringen verhogen door de indexering fors.
Werkgevers en sommige economen waarschuwen wel dat de energiecrisis een zware negatieve structurele impact kan hebben. De Europese energie-intensieve industrie betaalt nu een veelvoud voor haar energie van wat in de VS of Azië wordt betaald. Gevreesd wordt dat een deel van de industrie definitief wegtrekt uit Europa en niet meer zal terugkeren.
Specifiek voor België wordt ook gevreesd dat door de automatische loonindexering de loonhandicap tegenover de rest van Europa flink zal oplopen. Prognoses gaan ervan uit dat de loonhandicap tot 10 procent zal stijgen. Ook het grote begrotingstekort in België kan als gevolg hebben dat de naweeën van deze crisis in België langer kunnen duren.
12. Hoelang zal de energiecrisis nog duren?
Dat is moeilijk te voorspellen. Veel zal afhangen van de houding van Rusland en het verloop van de oorlog. Het recente tegenoffensief van de Oekraïners ontlokte voor het eerst forse kritiek in Rusland, terwijl interne studies erop wijzen dat Rusland door de oorlog door een zware economische crisis gaat. Als het lang de gaskraan naar Europa dichtdraait, loopt het ook heel wat inkomsten mis. Meer gas aan China verkopen kan dat niet compenseren. Bovendien maakt het dichtdraaien van de gaskraan om politieke redenen Rusland voor al haar afnemers – ook voor China – een onbetrouwbare gasleverancier.
Op wat langere termijn is de les na de oliecrisis van de jaren 70 dat we ons finaal aanpassen aan de nieuwe realiteit, waardoor de initiële prijsschok wegdeemstert. Na de oliecrisis werden auto’s zuiniger, schakelden we over op gas, werd olie in de Noordzee gewonnen, bouwden we meer kerncentrales, maakte dubbel glas opgang… Na enkele jaren kon Europa zijn afhankelijkheid van olie uit het Midden-Oosten sterk verminderen, wat tot een prijsdaling leidde.
Ook nu passen we ons massaal aan: kerncentrales worden langer opengehouden, er is een rush op warmtepompen en zonnepanelen, we investeren meer in isolatie, bouwen extra lng-terminals in Nederland en Duitsland… Daardoor worden we veel minder afhankelijk van Russisch gas en dalen de gasprijzen geleidelijk.
|