“Sekteleiders als Poetin hebben de neiging om alles en iedereen mee te sleuren in hun val”

In de jaren 90 bouwde de Nederlander Derk Sauer in Rusland een media-imperium uit, maar door de oorlog moest hij zijn tweede thuisland halsoverkop verlaten. "Nu Poetin in het nauw gedreven is, wordt hij nog onvoorspelbaarder."

Na de Russische invasie van Oekraïne voelt Derk Sauer meteen dat er geen ruimte meer is om zijn onafhankelijke krant The Moscow Times uit te geven. Een mediawet waardoor journalisten een celstraf van 15?jaar riskeren, betekent de nekslag voor de kritische journalistiek in Rusland. Sauer verlaat Moskou en pendelt nu tussen ­Amsterdam en de Armeense hoofdstad ­Jerevan, vanwaaruit hij met een groep Russische journalisten over de oorlog en de Russische politiek blijft ­berichten.

Het succesvolle Oekraïense tegenoffensief geeft hem opnieuw enige hoop. Eindelijk komen er barstjes in het Kremlin: Russische talkshows geven de nederlagen toe, lokale politici eisen in scherpe pamfletten het ontslag van Poetin. Toch hoedt Sauer zich ervoor om van de snelle val van het Poetin-regime te dromen. "We moeten opletten dat we het belang van die Russische talkshows en petities niet overdrijven. De meeste Russen zijn niet op de hoogte van de Oekraïense successen aan het front. Ze leven nog met het waanidee dat het goed gaat met die “speciale operatie” en dat er dagelijks meer dan duizend Oekraïense soldaten sneuvelen. Vanochtend nog had ik de man aan de lijn die op ons huis in Moskou past. Hij vertelde me dat hij nog niets had gehoord van de Russische nederlagen. Ik denk dat wij in het Westen een te optimistisch beeld hebben over hoe de ­gewone Russen geïnformeerd worden. Wat ik wel frappant vind, is dat enkele ­extreem nationalistische figuren die aanvankelijk bijzonder opgetogen waren over de oorlog, nu heel gefrustreerd zijn over hoe Poetin het aanpakt en daarover uit­gebreid berichten op hun Telegram­account. Omdat ze goede bronnen hebben binnen de legertop, zijn ze uitstekend ­geïnformeerd. Heel ironisch vind ik dat: het Kremlin heeft er alles aan gedaan om onafhankelijke journalisten te arresteren of het land uit te ­jagen, maar moet nu vaststellen hoe Russische nationalisten de ­onheilstijdingen van het front naar buiten brengen en zo ook een belangrijke bron van de westerse ­media zijn geworden. Maar ook hier: het is niet omdat die nationalisten meer dan 100.000 volgers hebben op Telegram, dat de Russische bevolking op de hoogte is van het huidige debacle aan het front."

Poetins naaste medestanders zijn uiteraard wel op de hoogte van de militaire ­afgang. Hun frustratie over de nederlagen zal niet gering zijn. Is een paleisrevolutie mogelijk?

"Zowel oligarchen, topambtenaren als ­ministers waren van in het begin onge­lukkig over de oorlog. Heel snel zagen zij in dat dit een financiële ramp zou worden voor hen. Sommigen zijn uit onvrede naar het buitenland vertrokken, anderen ­namen schoorvoetend deel aan de oorlogs­inspanningen omdat ze bang waren om hun bedrijf of hun goedbetaalde post te verliezen. Nu heerst bij hen een soort ­schadenfreude, een gevoel van “Dit wordt niets en ik heb het al van in het begin ­gezegd”. Alleen, het probleem is dat de ­oorlogsbeslissingen binnen het Kremlin door een heel kleine groep hardliners rond Poetin worden genomen, bijna allemaal ­ex-KGB/FSB’ers die zich steeds meer als een sekte gedragen. Wat zou ik graag een fly on the wall zijn in de residentie van ­Poetin. Van buitenaf is het momenteel ­bijna onmogelijk om te beoordelen hoe groot de paniek is binnen die sekte."

Kunnen we er niet van uitgaan dat de ­paniek bij de topgeneraals erg groot is? Ze incasseerden enorme opdoffers aan het front, sommige topcommandanten sneuvelden. Hoelang zullen ze dat nog pikken?

"De vraag is maar of de topgeneraals tot de inner circle van Poetin behoren. Want er is al een hele tijd een enorme machtsstrijd gaande tussen de FSB-hardliners en de ­legertop. De generaals stonden namelijk helemaal niet te springen om te gaan ­vechten. Ik weet niet of u wel eens beelden hebt gezien van die Russische generaals: allemaal behoorlijk corpulente heren die je niet snel op een schietbaan zult aantreffen, letterlijk en figuurlijk volgevreten types die hun soldaten gebruikten om de zwem­baden van hun luxeresidenties aan te ­leggen. Ze maakten dat er altijd wel een oorlogsdreiging boven het land hing, want daardoor vloeiden er vele miljarden roebels naar het leger die achterover geslagen ­konden worden. Maar een echte oorlog? Dat vonden ze maar niets, want het betekende het abrupte einde van hun luilekker­leventje. Een gevolg van die megalomane ­corruptie is dat het Russische leger ­enorme zwakheden heeft. Ik sprak daarnet nog met iemand wiens zoon aan het front vecht. Die jongens hebben niets: slechte uniformen, wapens die niet naar behoren functioneren, incompetente comman­danten. Ze worden volledig aan hun lot overgelaten. Geen wonder dat ze allemaal wegrennen."

Betekent dit dat het Oekraïense leger de komende dagen en weken nog meer terrein zal winnen?

"Ja, de kans dat Oekraïne nu kan door­zetten is groot. Hun motivatie is enorm: ze strijden voor de herovering van hun land en voor de toekomst van hun geliefden. Bij de Russen zat de motivatie al vanaf dag een onder het nulpunt: niemand heeft hen ­uitgelegd waarom ze nu precies Oekraïne moesten binnenvallen. Nu de soldaten ook steeds meer afzien van de slechte bevoor­rading en de onkunde van hun oversten, stuikt de boel in mekaar."

Wat kan Poetin doen om de Oekraïense ­opgang te stoppen?

"Niet veel. Hij staat onder druk om een ­algemene mobilisatie af te kondigen, maar dat zal niet lukken. Weinig jonge Russen zijn bereid om naar het front te trekken. Net zoals elk jaar was er ook dit jaar een moment waarop jonge mannen zich ­moesten melden voor de verplichte dienstplicht. Slechts 30 procent is daadwerkelijk opgedaagd. Dat zegt veel over de Russische wil om te vechten. Als er al een algemene ­mobilisatie komt, zal elke familie al het mogelijke doen om te verhinderen dat hun zoon wordt ingelijfd. Niet iedereen weet dat de verliezen zo smadelijk zijn, maar ­iedereen weet dat het daar een puinhoop is in Oekraïne en dat de kans groot is dat je verminkt of in een bodybag terugkomt."

Slotsom: volgens u kan Poetin geen kant uit.

"Hij zit in de hoek, ja. Eigenlijk kan hij maar één ding doen en dat is vrede sluiten. Maar ook een vredesakkoord zal tot ­gezichtsverlies leiden. Om de schade te ­beperken, zijn verschillende televisie­stations hun oorlogsboodschap al aan het aanpassen. Aanvankelijk moest Oekraïne ­bevrijd worden van de nazi’s, maar dat deuntje hoor je niet meer. Nu wordt de ­oorlog verpakt als een strijd tussen Rusland en het Westen. Volgens de tv-propagandisten zijn Amerikaanse militairen ­alom tegenwoordig aan het front en is het Oekraïense leger niet meer dan een instrument in handen van de VS, de Navo en ­Europa. Om het Russische patriottisme nieuw leven in te blazen, voert Poetin nu plots een heldhaftige strijd van David ­tegen Goliath voor het voortbestaan van Rusland. Ik denk niet dat dat zal aanslaan, daarvoor is het te laat. Hoe meer Oekraïne oprukt, hoe groter de kans op vredes­gesprekken. De Russische minister van Buitenlandse Zaken Sergey Lavrov heeft daar ­trouwens al op gealludeerd. Dat zou het positieve scenario zijn."

En het negatieve scenario?

"Zoals ik al zei is Poetin een sekteleider ­geworden en sektes hebben de vervelende eigenschap dat ze bij hun ondergang alles en iedereen met zich mee sleuren. Na mij de zondvloed."

U hebt het dan over de nucleaire optie?

"Ja, de kernwapens staan er en je kunt nooit volledig uitsluiten dat ze ooit ­gebruikt worden. Nu Poetin in het nauw gedreven is, wordt hij nog onvoorspel­baarder. Ik denk niet dat het Kremlin aan een grootschalige kernoorlog denkt. Maar dat neemt niet weg dat een kleine tactische ­nucleaire bom op Oekraïne grote materiële en morele schade kan aanrichten. Tegelijk betwijfel ik of dat de meeste waarschijn­lijke evolutie is. Als er geen vredesverdrag komt, denk ik dat er zich in Rusland ­veeleer een Iran-scenario zal voltrekken. Net als de Iraanse moellahs zullen Poetin en zijn ­medestanders het land in een ­ijzeren greep houden. Vergeet niet dat zij nog steeds over een enorm repressie-apparaat ­beschikken, waarmee ze elk binnenlands verzet kunnen smoren. Net als Iran wordt Rusland dan een pariastaat waarmee het Westen voortdurend problemen zal hebben: massale mensenrechtenschen­dingen, onzekerheid over de nucleaire ­dreiging, huurlingen die in de rest van de wereld tot instabiliteit leiden."

Is er een kans dat de democratische oppositie in Rusland nog een rol van betekenis kan spelen?

"Met Rusland weet je nooit. Kijk naar de ­geschiedenis, alles is cyclisch in dat land. Na het tsarisme kwam er een revolutie, na Stalin kwam er een dooi met Chroesjtsjov en na een lange stagnatie met Brezjnev kwam er nieuwe dooi met Gorbatsjov. Wie weet, komt er na Poetin wel een nieuwe dooi. Maar voorlopig acht ik die kans klein. Onder Poetin vertrokken liefst 3 miljoen Russen naar het buitenland en sinds de oorlog kwamen er daar 1 à 2 miljoen bij: ­liberale intellectuelen, ondernemers, ­wetenschappers. Kortom, de mensen die je nodig hebt om verandering door te voeren. Ik betwijfel of zij snel zullen terugkeren: wie wil terug naar een land waar de eco­nomie in puin ligt en waar je in de gevangenis belandt omdat je verandering wil?"

Ligt de economie echt in puin? Niet ­iedereen is overtuigd van het nut van de westerse sancties.

"Poetin heeft het land economisch ­verwoest. Kijk naar de situatie met het gas: Europa is spectaculair snel aan het ­af­kicken van het Russische gas dat Poetin nergens anders kwijt kan. Zijn olie moet hij voor een habbekrats verkopen aan ­China en India. De financiële reserves die Rusland had aangelegd, worden er in ­een recordtempo doorgejaagd. Alleen in augustus al had Rusland een betalingstekort van 5 miljard, dat is gigantisch. Poetin zal dit ook niet kunnen oplossen door toenadering te zoeken tot China. President Xi ­Jinping misprijst Poetin omdat de oorlog enorme instabiliteit veroorzaakt. China houdt niet van chaos en onvoorspel­baarheid: die zijn slecht voor de wereldhandel. En verder lacht Xi vooral in z’n vuistje ­omdat hij voor een prikje toegang krijgt tot de Russische grondstoffen. Dat geeft hem de mogelijkheid om van ­Rusland een soort kolonie te maken, een wingewest. Dat is niet alleen tekenend voor de economische afgang van Rusland, maar ook voor de ­morele ondergang.”

Een moreel bankroet: betekent dat ook dat de contacten met uw Russische vrienden en kennissen plots erg complex zijn geworden? Acht u hen medeplichtig?

"Dat is een gigantisch probleem: veel ­Russen zijn misschien wel tegen de oorlog, maar hebben ervoor gekozen om hun mond te houden. Accommodatie is de norm en daarvoor hebben ze misschien wel goede redenen: het is gevaarlijk om je uit te spreken, je riskeert je job of je ­business kwijt te raken. Maar goed, wie zijn mond houdt, is tegelijk ook wel medeplichtig aan de verschrikkelijke wandaden die gepleegd werden. Rusland bombardeert elke dag burgerdoelwitten en begaat tal van andere oorlogsmisdaden. Als het land en zijn inwoners daarmee ooit in het reine willen komen en opnieuw deel willen uitmaken van de beschaafde wereld, zal er toch een erkenning moeten komen van die gruwelijkheden."

"Net als bij de Duitsers na de Tweede Wereldoorlog zal dat tijd kosten. Ruïnes en een economie kun je vrij snel weer op­bouwen, maar de ziel en het morele ­kompas herstellen, dat kost tijd – misschien wel een of twee generaties. ­Oorlogsmisdadigers zullen gestraft moeten worden, er zullen processen moeten ­komen, misschien wel een waarheids­commissie, zoals in Zuid-Afrika. Pas na zelfkritiek en loutering kunnen de Russen weer deel uitmaken van de wereldgemeenschap."

U moest zelf Rusland verlaten omdat het onmogelijk werd om een onafhankelijke krant als The Moscow Times uit te geven. Hoe voelt u zich als balling?

"Voor mijn persoonlijke leven wil ik dit niet te veel dramatiseren: ik heb een Nederlandse paspoort, een huis in Nederland en bijna al mijn familieleden hebben Rusland verlaten. Alleen één Enkel een zoon is achterbleven met zijn Russische vrouw en ons kleinkind. Wij zijn redelijk oké. Maar als ik zie hoe diep Rusland is weggegleden, krijg ik bijna een fysieke pijn. We hebben in dat land toch 32?jaar gelukkig gewoond en een journalistieke traditie opgebouwd die in op enkele maanden tijd vernield is."

"Sinds ik Moskou verlaten heb, hou ik me vooral bezig met de ondersteuning van onafhankelijke journalisten die het land moesten verlaten. We vormden een coalitie van onafhankelijke media waarmee ik het drukker heb dan ooit. En we slagen er nog wel in om miljoenen Russen te bereiken. Velen beschikken over een VPN-verbinding, maar sommige providers zijn nooit geblokkeerd en blijven onze artikels ­gewoon verspreiden. Gelukkig zijn de ­Russische censoren dommer en slordiger dan de Chinese."

"Maar als onafhankelijke media zullen we ons moeten heruitvinden. Ons ­businessmodel bestaat niet meer: onze ­adverteerders zijn weg en onze consumenten zijn voor een belangrijk deel onbereikbaar. Maar we doen al het mogelijke zodat een traditie van onafhankelijke journalistiek niet verloren gaat en we willen ook een kritische massa journalisten paraat ­houden voor het moment dat het klimaat in Rusland ­verbetert. Of dat moment er ­binnenkort zal komen? Ik betwijfel het."